تحلیلی بر الگوی فضایی، ابعاد و عوامل مرتبط با رشد شهرنشینی دورۀ معاصر در ایران (با تأکید بر شاخص‌های توسعه‌ای و معیشتی)

رشد شتابان شهرنشینی بدون برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری، پیامدهای جبران‌ناپذیری در تعادل فضایی کشور دارد. به همین دلیل، شناخت و تحلیل جامع رشد شهرنشینی و ابعاد و عوامل مرتبط با آن، بسیار ضروری و مهم است. هدف پژوهش توصیفی-تحلیلی و هم‌بستگی حاضر تبیین الگوی فضایی شهرنشینی و سنجش ارتباط شهرنشینی با عوامل گوناگون صنعتی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، زیرساختی، خدمات و امکانات، بهداشتی-درمانی و توسعۀ کشاورزی است. بدین‌منظور اطلاعات آن به روش اسنادی جمع‌آوری شد. سنجش الگوی فضایی شهرنشینی در کشور با استفاده از مدل‌های موران و گری و روش تحلیل نقاط داغ، در نرم‌افزار Arc GIS صورت گرفت. همچنین از آزمون ضریب هم‌بستگی پیرسون در نرم‌افزار SPSS برای سنجش ارتباط شهرنشینی با عوامل فوق استفاده شد. براساس یافته‌های مدل‌های موران و گری، الگوی فضایی شهرنشینی در کشور طی سال‌های 1375-1390 حالت متمرکز و خوشه‌ای داشته که این تمرکز روبه‌افزایش بوده است. الگوی شهرنشینی نیز با الگوی توسعۀ صنعتی در کشور مطابقت زیادی دارد. نتایج آزمون ضریب هم‌بستگی پیرسون نشان‌دهندۀ ارتباط مثبت و معنادار رشد شهرنشینی با عوامل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیرساختی و بیانگر عدم ارتباط معنادار با شاخص‌های خدماتی، امکاناتی، بهداشتی، درمانی و توسعۀ کشاورزی است؛ بنابراین، به‌رغم آنکه جنبه‌های مثبت شهرنشینی در برخی شاخص‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیرساختی قابل‌مشاهده است، نباید از مشکلات و نارسایی‌های فراوان در وضعیت خدماتی-امکاناتی و بهداشتی-درمانی شهرها غافل شد. با وجود این، جریان شهرنشین‌شدن همچنان مورد توجه است و توسعۀ کشاورزی و ارتقای وضعیت معیشتی روستاییان نیز جذابیت کافی زندگی در روستا را فراهم نکرده است.